Dawny Klasztor
W połowie XIII wieku dominikanie otrzymali w północno – zachodniej części miasta działkę o wymiarach 70 x 100 m, przeznaczoną pod budowę kompleksu klasztornego. Od północy działkę ograniczała ulica Wałowa, od południa Kuśnierska, wschodu Klasztorna (Mnisia), oraz od zachodu ul. Wodna. Ulokowania klasztoru w bezpośrednim sąsiedztwie murów obronnych i nadbrzeża, było typowe dla lokowania siedzib zakonów żebraczych. Prawdopodobnie już w 1246 roku rozpoczęto budowę ceglanego kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny (typowego dla miast hanzeatyckich) oraz zabudowań klasztornych. W tym bowiem roku wzmiankowana jest w źródłach, należąca do dominikanów cegielnia, która w późniejszym okresie została przekazana przez nich miastu. Wznoszenie kościoła, usytuowanego we wschodniej części działki, rozpoczęto od prezbiterium. Już w 1277 roku odbyło się w elbląskim klasztorze posiedzenie kapituły zakonu dominikanów. Można więc sądzić, że przed tą datą wzniesiono również część zabudowań klasztornych. Pod koniec XIII wieku rozpoczęto wznoszenie naw. Od strony północnej kościół otoczono czworobocznym krużgankiem z wirydarzem. W części wschodniej znajdował się cmentarz. Wzdłuż muru północnego, w budynkach klasztornych ulokowano między innymi refektarz, dormitorium, kuchnię. W zachodnim pasie zabudowy znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, szpital, a w centralnym punkcie podwórza Dom Spowiedni; później jeszcze piekarnia. Tak mniej więcej wykształcony kompleks funkcjonował do 1504 roku, kiedy to duży pożar zniszczył w dużym stopniu budynki zespołu. Jednak szybka odbudowa już w 1514 roku przywróciła kompleksowi prawie dawny kształt. Niestety, tak poważne inwestycje mocno nadwyrężyły zasoby finansowe zakonu. Również w tym czasie w Elblągu, jak i w całych Prusach następował szybki rozwój reformacji, co poważnie osłabiło elbląską prowincję. Ostatecznie, w 1542 roku ostatni dwaj dominikanie przekazali kościół i klasztor Radzie Miejskiej. Przekazanie kościoła w ręce gminy protestanckiej (1817-1818), a zabudowań klasztornych na cele mieszkalne, nie uratowały kompleksu przed częściowymi rozbiórkami. Zachowały się jedynie fragmenty zabudowy w północno – zachodniej i południowo – zachodniej części dziedzińca. Podominikański kościół NMP zachował swój kształt i bogate wyposażenie. Z krużganka zachowało się jedynie południowe skrzydło. II wojna światowa obeszła się dość okrutnie z kompleksem klasztornym. Zachował się jedynie częściowo zniszczony kościół oraz ruiny zachodnich pomieszczeń gospodarczych i północny mur zespołu. Dominikanie elbląscy jako Zakon Kaznodziejski, należący od samego początku do prowincji polskiej i grupujący wokół siebie element polski, prowadzili w mieście ożywioną działalność duszpasterską. Zaspakajała ona w znacznym stopniu różnorodne potrzeby duchowe mieszkańców Elbląga i aspiracje różnego rodzaju wspólnot zawodowych.
W swoim kościele klasztornym dominikanie udostępniali ołtarze np. cechom sprzedawców ryb czy murarzy. Mieszczanie elbląscy występowali z prośbami o modlitwy za dusze i spokój osób związanych z darowiznami na rzecz klasztoru lub członków ich rodzin. Nieraz proszono o zgodę na pochowanie fundatorów w kościele zakonnym. Bractwa dewocyjne, powstające często przy kościołach parafialnych, ominęły dominikanów, którzy widocznie nie uważali za celowe organizowanie ich. Szczególnie intensywny i bujny rozwój miasta w XV wieku, spowodował powstanie różnorodnych instytucji oświatowych. Prawdopodobnie już na początku XIV wieku funkcjonowała szkoła konwentualna zakonu dominikanów (według przypuszczeń przeznaczona jedynie dla zakonników, którzy podnosili w niej swój poziom wykształcenia, a zdobytą wiedzę wykorzystywali potem w pracy duszpasterskiej w mieście). W klasztorze funkcjonowała także jedna z trzech bibliotek w mieście.
Bibliografia: Grażyna Nawrolska, Dominikanie w średniowiecznym Elblągu